Jeleń europesjki (szlachetny) Cervus elaphus

Występowanie
Eurazja (sika), Ameryka Północna (wapiti).
Na terenie całej Polski (wyróżniono dwa podgatunki: jeleń europejski zachodni - nizinny, jeleń karpacki).
Nie występuje w : Islandii, Irlandii, Północnej Skandynawii, Włoszech, Albanii, Grecji.
fot.Wojciech Rachwal0001

Cechy morfologiczne
Wymiary oraz masa tuszy jeleni różnią się nie tylko w obrębie płci, gdzie byki są wyraźnie większe od łani, ale także wykazują dość znaczne wahania na obszarze występowania gatunku. W warunkach krajowych masa byka po wypatroszeniu waha się około 80- 250 kg (największe w Bieszczadach). Masa łań natomiast oscyluje w granicach 60-100 kg.

Tułów spoczywa na stosunkowo długich i cienkich lecz mocnych badylach (różnice w wieku), zakończonych racicami, ponad którymi usytuowane są dwie szpile.
Kwiat o długości 12-15 cm mimo, że krótki to dobrze widoczny.
Łyżki są wysokie, prawie zawsze stojące i ruchliwe (u starszych osobników położone).
Oczy – świece (jak u pozostałych jeleniowatych).

Suknia latem ma odcień brunatno-rudawy. Zimowa suknia ma zabarwienie bardziej płowe, szare, a włos jest bardziej gęsty i niemal dwa razy dłuższy niż latem.
Wraz z dojrzewaniem osobników męskich tworzy się (jako drugorzędowa cecha płciowa) na szyi grzywa, która z wiekiem staje się coraz wyraźniejsza i dłuższa.
Cielak w pierwszym roku życia ma suknię kasztanowobrunatną, nakrapianą na grzbiecie i bokach tułowia płowobiałymi plamkami, zanikającymi po kilku tygodniach życia.

Jelenie zmieniają okrywę włosową dwa razy w roku: wiosna (kwiecień – maj) oraz jesienią (koniec września – październik).

Cechy morfologiczne
Wymiary oraz masa tuszy jeleni różnią się nie tylko w obrębie płci, gdzie byki są wyraźnie większe od łani, ale także wykazują dość znaczne wahania na obszarze występowania gatunku. W warunkach krajowych masa byka po wypatroszeniu waha się około 80- 250 kg (największe w Bieszczadach). Masa łań natomiast oscyluje w granicach 60-100 kg.

Tułów spoczywa na stosunkowo długich i cienkich lecz mocnych badylach (różnice w wieku), zakończonych racicami, ponad którymi usytuowane są dwie szpile.
Kwiat o długości 12-15 cm mimo, że krótki to dobrze widoczny.
Łyżki są wysokie, prawie zawsze stojące i ruchliwe (u starszych osobników położone).
Oczy – świece (jak u pozostałych jeleniowatych).

Suknia latem ma odcień brunatno-rudawy. Zimowa suknia ma zabarwienie bardziej płowe, szare, a włos jest bardziej gęsty i niemal dwa razy dłuższy niż latem.
Wraz z dojrzewaniem osobników męskich tworzy się (jako drugorzędowa cecha płciowa) na szyi grzywa, która z wiekiem staje się coraz wyraźniejsza i dłuższa.
Cielak w pierwszym roku życia ma suknię kasztanowobrunatną, nakrapianą na grzbiecie i bokach tułowia płowobiałymi plamkami, zanikającymi po kilku tygodniach życia.

Jelenie zmieniają okrywę włosową dwa razy w roku: wiosna (kwiecień – maj) oraz jesienią (koniec września – październik).

Określenie wieku
Podstawowe kryterium oceny wieku jeleni w warunkach naturalnych stanowią ich wygląd zewnętrzny oraz sposób zachowania się. Wygląd i kształt wieńca nie stanowią cechy miarodajnej podczas oceny wieku, mogą służyć tylko jako wskazówki pomocnicze.
Do cech najważniejszych należą:
- brak lub obecność grzywy
- grubość szyi
- sposób noszenia i kształt głowy
- mniej lub bardziej rozbudowany korpus
- zwyczaje podczas rykowiska, które odbywa się we wrześniu i październiku (ton porykiwania, stopień ostrożności); byczek roczny – ciołek, młode byki – chłysty, kibice, stary byk – organista, byk stadny, mnich – byk, który nie posiadał nigdy poroża, gomuła – byk, który zrzucił poroże, podczas rykowiska na jednego byka przypada od 3 do 5 łań.

Głos łani – ględzenie 

Wymie – grzęzy
Ciąża 230-240 dni (33-34 tygodnie, 8 miesięcy)
Maj – czerwiec łania cieli się (wysokocielna łania oddziela się od chmary), rzucając 1-2 młode (cielęta). Łania zjada łożysko dla bezpieczeństwa przed drapieżnikami.
3-4 tygodniowe ciele podąża już za łanią
Laktacja 3 miesiące często dłużej), po 2-3 tygodniach młode zaczyna zjadać delikatne młode listki.
Dojrzałość płciowa w 2 roku życia.

Wrogowie naturalni:
Wilki, rysie, zdziczałe psy

Poroże (wieniec)
Kształt i potęga wieńca są najprawdopodobniej uwarunkowane genetycznie, jednocześnie stopień ich rozwoju jest także wymownym odzwierciedleniem warunków środowiskowych, w jakich bytują jelenie.
Wzrost poroża – marzec, kwiecień.
Wycieranie scypułu – lipiec, sierpień.
Strącanie – marzec, kwiecień.

Wieniec składa się z dwóch tyk, jest osadzone na wyrostkach kości czołowych (pniach / możdżeniach), u nasady każdej z tyk występuje zgrubienie – róża. Tuż nad nią wyrasta pierwsze, skierowane do przodu odgałęzienie tyki, noszące nazwę odnogi ocznej (oczniak). Nieco powyżej oczniaka usytuowane jest kolejne odgałęzienie, zwane nadoczniakiem. Trzecia odnoga to odoga środkowa – opierak. Wierzchołek tyki, w prawidłowo rozwiniętym wieńcu dorosłego byka, zakończony jest koroną, składającą się z minimum 3 odnóg. Na powierzchni tyki występują różnego rodzaju wypukłości – perły – oraz podłużne bruzdy będące śladami układu naczyń krwionośnych przebiegających wzdłuż tyki podczas wzrostu wieńca. Najczęściej wieniec osiąga najwyższą swoją potęgę u byków w 10-14 roku życia. W niektórych przypadkach masa wieńca może wynosić 12-14 kg.

Szpicak –> widłak -> szóstak -> ósmak -> etc.

Polowanie
Byki: 21.08 – 28.02
Łanie: 01.10 – 15.01
Cielęta: 01.10 – 28.02

Tryb życia
Jeleń pierwotnie był zwierzęciem lasostepu, lub lasów łęgowych.
Obecnie występuje przede wszystkim w bogatych w podszyt lasy liściaste i mieszane, w których obok starszych drzewostanów występują młodniki, łąki śródleśne i bagienka.
W okresie zimowym preferuje bory sosnowe o dużym udziale młodników.
Gatunek ten wymaga znacznej powierzchni życiowej.

Jelenie bytują w chmarach. Przewodnikiem takiej chmary jest licówka (starsza, prowadząca łania). W ciągnącej chmarze zajmuje ona czołowe miejsce.

Okres godowy – rykowisko. Początek, jak również czas trwania rykowiska determinują przede wszystkim grzejne łanie. Miejscem godów są zwykle łąki śródleśne, uprawy, zręby.

Ożywieniu rykowiska sprzyjają jasne i chłodne noce.

Słownik terminów łowieckich

Jeleń europejski Cervus elaphus
Samiec – byk
Samica – łania
Młode – ciele
Nogi – badyle
Ogon – kwiat
Uszy – łyżki
Grzywa – sierść na szyi
Okres godowy – rykowisko
Poroże – wieniec
Oczy - świece
Szczątkowe kły – haki, grandle
Stado – chmara
Samica prowadząca chmarę - licówka

źródło: Kazimierz Biały, Podstawy Łowiectwa
B. Fruziński, Gospodarka łowiecka
K. Morow, Podręcznik oznaczania wieku zwierzyny
T. Pasławski, Podręcznik selekcjonera zwierzyny