Gęś gęgawa (Anser anser)
Gęś gęgawa to duży, masywnie zbudowany ptak wodny żerujący zwykle na lądzie. Występuje w nizinnym, otwartym krajobrazie dużych, zarastających szuwarem i trzciną jezior, na podmokłych łąkach oraz torfowiskach w dolinach rzecznych. Jedyny gatunek gęsi o szarym upierzeniu gnieżdżący się w Polsce.
Wyróżnia się popielato-szarym upierzeniem wierzchu ciała z jasno siwymi skrzydłami po obu stronach oraz różowymi nogami i pomarańczowym dziobem. Czujna, ostrożna i płochliwa.
W okresie pozalęgowym prowadzi towarzyski tryb życia przebywając w stadach.
Wydaje charakterystyczne gęganie. Osobniki broniące pisklęta i odstraszające napastnika syczą. Od niej wywodzą się gęsi domowe.
I. Występowanie w Europie i w pozostałej części świata
Gęgawa w zasadzie jest gatunkiem azjatyckim. Główny, zwarty areał lęgowego występowania znajduje się w Środkowej Azji rozciągając się szerokim pasem od dolnej Wołgi i Uralu na wschód aż do dolnego Amuru na wschodnich krańcach Azji.
W Europie Środkowej jest gatunkiem klimatu umiarkowanego i gnieździ się wyspowo w dużym rozproszeniu. Jedyne, bardziej zwarte obszary lęgowe rozciągają się od Wielkopolski poprzez północne Niemcy i Danię sięgając południowej Szwecji. Na pólnocy Europy zasiedla zachodnie wybrzeża Norwegii, Szkocję i Islandię w obrębie strefy ciepłego klimatu morskiego. Dawniej europejski areał lęgowisk gęgawy był zwarty, a wyspowy charakter przybrał niewątpliwie w wyniku niekorzystnych zmian środowiskowych na skutek działalności gospodarczej człowieka jak osuszanie terenów podmokłych i bagiennych oraz melioracji łąk.
Drugim, bardziej zwartym areałem występowania w Europie jest basen Morza Azowskiego.
Azjatycka populacja gęgawy odlatuje na zimowiska rozciągające się wzdłuż lądowej strefy Południowej Azji. W Europie zimowiska znajdują się w dużym rozproszeniu na południu na obszarach przede wszystkim leżących w obrębie basenu Morza Śródziemnego oraz w Turcji i na północnych wybrzeżach Afryki (Maroko, Algieria i Tunezja). Do bardziej północnych miejsc zimowania należy Holandia i Szkocja. Na obszarach Zachodniej Europy znajdują się rozproszone miejsca zimowania głównie we Francji, Hiszpanii i w Wielkiej Brytanii.
II. Gęgawa w Polsce – lęgowiska, wędrówki i zimowe ostoje
Podstawowy areał lęgowy w Polsce obejmuje zachodnią i północną część kraju z głównym centrum w Wielkopolsce i Ziemi Lubuskiej wraz z przylegającymi obszarami Śląska
oraz Pomorza Zachodniego. Na pozostałym obszarze znajdują się jedynie nieliczne, rozproszone, punktowe stanowiska lęgowe. W całej Polsce wschodniej, a szczególnie
południowo-wschodniej gęgawa gnieździ się najrzadziej, chociaż zdarzają się izolowane stanowiska liczniejszego gniazdowania na rozległym kompleksie stawów rybnych w Budzie Stalowskiej koło Nowej Dęby i w Starzawie koło Przemyśla.
Brak jednoznacznej odpowiedzi, czy rozległa luka w braku lęgowisk we wschodniej Polsce, sięgająca daleko aż do wschodniej Ukrainy jest skutkiem dawnego, wieloletniego wyniszczania przez człowieka siedlisk i lęgów na tych obszarach, czy naturalnym rozerwaniem ciągłości areału lęgowego. Dawne opracowania ornitologiczne i łowieckie wskazują, że na wschód od Wisły gęgawa zawsze była rzadkim ptakiem lęgowym o rozproszonym, wyspowym występowaniu lub wręcz wcale się nie gnieździła. Znany badacz ptaków, Władysław Taczanowski w swym obszernym dziele „Ptaki krajowe”, wydanym w 1882 roku pisał, że w ówczesnym Królestwie Polskim gęgawa pojawia się tylko podczas przelotów i to bardzo rzadko. Zachowały się również informacje jakoby dawniej gęgawa była szeroko rozpowszechnionym ptakiem na obszarach Polski. W świetle powyższego najbardziej prawdopodobne jest przypuszczenie, że na drastyczny zanik lęgowisk gęgawy wyraźnie zarysowany w okresie XVIII i XIX wieku miał wpływ zespół czynników, przede wszystkim środowiskowych oraz bezpośrednie niszczenie lęgów przez ludność z nakładającą się charakterystyczną dla tego gatunku długofalową, znaczną fluktuacją liczebności. Należy nadmienić, że przed II wojną światową powszechne było podbieranie jaj dla celów kulinarnych oraz do podkładania domowym gęsiom w celu pozyskania piskląt. Odławiano również pisklęta w celach odchowywania na ubój.
Obecnie gęgawa w Polsce nadal należy do ptaków rzadszych niż na ogół się przypuszcza, chociaż od lat 60-70 XX wieku postępuje stopniowy, systematyczny wzrost jej populacji po drastycznym załamaniu liczebności po koniec XIX wieku. Tempo wzrostu liczebności jest duże i gdy na początku lat 80-tych XX wieku jej liczebność lęgowa wynosiła około 1500 par, na przełomie XX i XXI wieku 3000 par, to obecnie liczy już 6-8 tys. par, chociaż niektóre źródła szacują jej liczebność tylko na 4 tys. par. Tak szybki przyrost liczebności przy postępującym w zastraszającym tempie degradacji siedlisk wodnych i podmokłych ma niewątpliwie związek z fluktuacją populacyjną i równocześnie ze zmianami przystosowawczymi tego gatunku, który zaczyna przystosowywać się do gniazdowania w siedliskach coraz częściej penetrowanych przez ludzi i zakładania lęgów na niewielkich zbiornikach wodnych wśród zagospodarowanych łąk oraz pól.
W rzeczywistości przebieg wzrostu polskiej populacji gęgawy zawęża się raczej do stabilizacji wynikającej z wysycenia środowiska na dotychczasowych, stałych lęgowiskach przy równoczesnej ekspansji połączonej ze wzrostem liczebności na nowych, niedawno zajmowanych stanowiskach. Równocześnie jednak obserwuje się spadek liczebności lęgowej w rejonach z niekorzystnie przekształcanymi biotopami podmokłymi.
Wzrost polskiej populacji gęgawy koreluje ze wzrostem w ostatnich kilkudziesięciu latach również populacji zachodnio-europejskiej, do której także należą nasze gęsi z Wielkopolski
i północy kraju.
Oprócz dynamicznych zmian dotyczących gniazdowania, obserwuje się istotne zmiany w zachowaniu krajowych gęgaw w okresie pozalęgowym, a szczególnie zimą. Nasze gęsi do niedawna nie zimowały w kraju za wyjątkiem sporadycznych, bardzo nielicznych przypadków pozostawania w ciepłe zimy w zachodniej Polsce na oparzeliskach i na dużych rzekach. Polską populację tworzą dwa podgatunki – północny Anser anser anser gniazdujący w zachodniej i północnej części kraju, który odlatuje na zimowiska wzdłuż zachodnich wybrzeży Europy do Holandii, północnych Niemiec, Anglii, Francji i Hiszpanii oraz podgatunek południowy Anser anser rubrirostris, gniazdujący na Śląsku, a odlatujący na zimę przez Czechy, Austrię i Włochy na południe w rejon basenu Morza Śródziemnego i na północne wybrzeża Afryki. Część z nich zimuje w Austrii.
Generalnie gęgawy rozpoczynają koczowiska i odloty na zimowiska w okresie wrzesień – listopad, z wyraźnym nasileniem w drugiej połowie października i w pierwszej połowie listopada, niekiedy przeciągające się do grudnia. W okresie wędrówki gęgawa nie przyłącza się do stad innych gatunków gęsi.
Coraz częściej i liczniej skutek ocieplenia klimatycznego i ciepłych, bezśnieżnych zim nasze gęsi pozostają na okres zimowy w zachodniej Polsce na obszarze Wielkopolski w dolinie Odry, stając się ptakami osiadlymi.
Przez nasz region południowo-wschodniej Polski skrajnie nielicznie przelatują gęgawy z populacji gniazdującej w południowej Karelii.
III. Zagrożenia krajowej populacji gęgawy
Zasadniczym zagrożeniem gęgawy są niekorzystne zmiany w obrębie siedlisk wodno-błotnych i otwartych obszarów bagienno-podmokłych, powodowane działalnością człowieka, niekoniecznie zawsze wynikające z potrzeb gospodarczych, a zwykle z braku poszanowania i ochrony unikatowych środowisk podmokłych oraz wodnych. Gęgawa do gniazdowania wymaga zacisznych, spokojnych zbiorników wodnych z szerokim pasem przybrzeżnego szuwaru trzcinowego i przyległych, otwartych terenów podmokłych łąk do żerowania. Zdecydowanie niekorzystny wpływ ma osuszanie tego rodzaju biotopów łąkowo-torfowiskowych oraz niepokój w miejscach gniazdowania, powodowany turystyką wodną. Zakłócanie tych dwóch podstawowych wymagań środowiskowych eliminuje ten gatunek z krajobrazu.
Spośród zagrożeń naturalnych największy wpływ mają straty w okresie gniazdowania, wynikające z drapieżnictwa zniesień i małych piskląt, powodowane plądrowaniem gniazd przez wronę siwą, norkę amerykańską, wydrę, ale także jenota i lisa, a nawet przez dzika. Straty powodują też zalania gniazd przez wahania poziomu wody w zbiorniku. W wyniku strat w okresie gniazdowania udatność lęgów gęgawy waha się w przedziale 30-55 %, a przyrost zrealizowany wielkopolskiej populacji wynosi 1,6 – 2,3 lotnego młodego na parę lęgową. Śmiertelność młodych wynosi 40%. Przeżywalność ptaków po pierwszym roku życia sięga 85%, a po dwóch latach 70%, co w sumie daje wskaźnik rocznej śmiertelności ptaków dorosłych na poziomie ok. 30%.
Śmiertelność ptaków starych wynika z drapieżnictwa orła przedniego, lisa i dużych psów oraz nadmiernego, niekontrolowanego pozyskania łowieckiego na zimowiskach w południowej części basenu Morza Śródziemnego oraz niektórych krajach Europy Zachodniej, gdzie prowadzone jest nawet masowe gazowanie gęsi. W Polsce gęgawa jest gatunkiem łownym w okresie od 1 września do 21 grudnia, przedłużonym w zachodniej części kraju do końca stycznia. Jednakże pozyskanie łowieckie w Polsce tej trudnej do upolowania gęsi, ograniczone tylko do okresu jesiennego jest niewielkie i praktycznie nie ma ujemnego wpływu na populację lęgową. Gęgawy mogą osiągnąć wiek 17-20 lat, zwykle jednak w naturalnym środowisku ich przeżywalność wynosi 3-4 lata.
Duże stada gęgaw, szczególnie ich koncentrakcje na żerowiskach mogą wyrządzać lokalne szkody rolnicze w zasiewach ozimin oraz na użytkach łąkowych i pastwiskach, połączone z zanieczyszczaniem masą odchodów trawników i pastwisk. Gęgawa, podobnie jak inne gatunki gęsi, żywi się niskokalorycznym pokarmem trawiastym wymagając dużych jego ilości. Szczególnie problemy szkód od gęsi dotyczą krajów Zachodniej Europy, gdzie zlatują liczne ich tabuny w okresie migracji i podczas zimowania.
IV. Cechy rozpoznawcze gęgawy, zachowanie
Gęgawa jest dużym ptakiem wielkości gęsi domowej o ogólnym upierzeniu szarym z pomarańczowym dziobem i nogami, osiągając ciężar 2-3,5 kg. W locie doskonale jest widoczny charakterystyczny dla tego gatunku jasno popielaty wierzch i spód skrzydeł. Poza małymi szczegółami trudnymi do zauważenia w terenie, obie płcie i osobniki młode są do siebie bardzo podobne. Pisklęta odznaczają się oliwkowo-brązowawym wierzchem i żółtym spodem ciała.
Gęś ostrożna w okresie gniazdowania, szczególnie w miejscach niespokojnych i wówczas prowadzi bardziej nocny niż dzienny tryb życia. W okresie polęgowych przemieszczeń
i podczas migracji może tworzyć duże skupiska (tabuny) na zlotowiskach i wówczas zachowuje się hałaśliwie, często gęgając. W czasie gniazdowania w stada łączą się tylko nielęgowe ptaki młodociane oraz osobniki z utraconych lęgów. Podczas przelotów może pojawiać się na małych, niezarośniętych zbiornikach wodnych i wśród pól uprawnych na ścierniskach oraz oziminach. Wędruje za dnia stadnie, lecąc w uporządkowanym kluczu na kształt odwróconej litery V lub w skośnym szeregu.
Gęgawa jest w przeważającej części gatunkiem lądowym, pływa niechętnie, nurkuje wyjątkowo, zazwyczaj tylko w momencie zagrożenia przez napastnika, zwłaszcza w okresie pierzenia i nielotności. W ciągu dnia najczęściej przebywa na wodzie i tamże nocuje.
V. Biotop i siedlisko występowania, pożywienie
Typowym środowiskiem lęgowym są spokojne jeziora i stawy z dobrze rozwiniętym, szerokim przybrzeżnym pasem trzcinowisk z szuwarami. Zasiedla także duże rzeki, szczególnie ich ujścia o ile występują połacie trzcinowisk z wysoką roślinnością szuwarową. Poza tym gniazduje w podmokłych dolinach rzecznych, na starorzeczach i torfowiskach obficie porosłych szuwarem z kępami trzcin. W obrębie lęgowiska szczególne znaczenie ma bliskie sąsiedztwo otwartych, zwłaszcza podmokłych łąk i pastwisk jako miejsca żerowiskowego, aczkolwiek niekiedy korzysta z żerowisk leżących daleko poza miejscem gniazdowania.
Gęgawa jest typowym roślinożercą zdobywającym pokarm przede wszystkim na lądzie – łąkach, pastwiskach, polach uprawnych i terenach z niską roślinnością trawiastą. Zasadniczym ich pokarmem jest urozmaicona roślinność trawiasta, soczyste młode pędy i liście roślin, nasiona traw i chwastów, w tym ziarno zbóż, kukurydzy, korzonki, kłącza i bulwy. Pokarm zwierzęcy pobiera wyjątkowo. W przypadku ograniczonego dostępu do pożywienia zadawala się nawet samymi liśćmi trzciny. W okresie jesienno-zimowym żeruje także na oziminach wśród pól. Charakteryzuje się specyficznym, regularnie cyklicznym zachowaniem w sposobie żerowania, wylatując na żerowiska dwa razy dziennie – o świcie z noclegowiska na jeziorze i pod wieczór po całodziennym odpoczynku na wodzie. Jedynie w okolicach niespokojnych o dużej penetracji ludzi przeloty na żerowiska są nieregularne, koncentrowane na porę nocną. W okresie przelotów z reguły zanika cykliczność żerowania, gdyż gęgawy zatrzymują się i przebywają wśród rozległych pól i łąk.
VI. Biologia rozrodu
Gęgawy przystępują do gniazdowania już wczesną wiosną bezpośrednio po przylocie z zimowisk, który przypada na drugą połowę lutego i marzec, przeciągając się w przypadku mroźnych zim do końca pierwszej dekady kwietnia. Wiosenne przyloty mają u tego gatunku charakter bezpośrednich przylotów na lęgowiska. Pierwsze gniazda pojawiają się już w pierwszej połowie marca, ze szczytem w drugiej połowie marca i pierwszej dekadzie kwietnia. Para gęgaw zakłada gniazdo w niedostępnym gąszczu trzcin i szuwaru na płytkiej wodzie, chociaż zdarzają się gniazda zbudowane na wyspach. Stanowi go kopiec z materiału znajdującego się w pobliżu – dużych, suchych źdźbeł i liści trzcin, pałki wodnej oraz szuwaru, wysłane drobnymi fragmentami roślinnymi oraz puchem samicy. Pośród otwartych terenów rozlewisk bywają gniazda zakładane na głowiastych wierzbach i mają tylko wyściółkę z puchu samicy. Gniazdo buduje wyłącznie samica, a samiec przebywa w pobliżu na straży. Oba ptaki przy gnieździe zachowują się cicho i skrycie.
Zniesienie zawiera 4-6 białych lub szaro-białych jaj wysiadywanych wyłącznie przez samicę 27-28 dni od czasu złożenia ostatniego jaja. Gąsior stale przebywa w pobliżu strzegąc gniazda, a potem opiekuje się pisklętami wraz z samicą. Samica schodząc z gniazda przykrywa zniesienie puchem i materiałem znajdującym się w gnieździe, przez co z czasem skorupa jaj przybiera przyszarzały odcień.
Pisklęta są zagniazdownikami i opuszczają gniazdo już po 1-2 dniach od chwili wyklucia.
Od razu dobrze pływają i samodzielnie pobierają pożywienie pod opieką obu rodziców. Przez kilka pierwszych dni wracają jeszcze na noc wraz z matką do gniazda. W wieku 50-60 dni uzyskują zdolność latania, ale pozostają nadal z rodzicami i odlatują wraz z nimi na zimowisko.
Gęgawy wyprowadzają jeden lęg w roku gnieżdżąc się z reguły w pojedynczych parach, chciaż zdarzają się lęgi w luźnych koloniach, w których pary słabo utrzymują rewiry,
a później podczas wodzenia piskląt trzymają się często nawet razem. Gęsi są ptakami monogamicznymi. Pary są trwałe nawet przez wiele lat, chociaż stwierdzono nieliczne przypadki rozpadu już nawet po roku. Na zimowiskach stada rodzinne utrzymują się aż do czasu podjęcia powrotnej wędrówki wiosennej na lęgowiska. Gąsior już pod koniec zimowli odpędza ptaki młode i następuje rozpad stada rodzinnego. Młode gęsi uzyskują dojrzałość rozrodczą w trzecim kalendarzowym roku życia. Jednak tworzenie się par wśród większości ptaków młodych następuje już na początku zimy w drugim kalendarzowym roku życia, chociaż do lęgów zazwyczaj dochodzi dopiero w czwartym roku życia.

VII. Przebieg procesu pierzenia, przemieszczenia polęgowe
Procesy pierzenia oraz przemieszczeń na pierzowiska polskiej populacji gęsi gęgawy mają specyficzny przebieg i są różne u obu podgatunków gniazdujących w Polsce, które zachowują odmienne trasy migracyjne i miejsca zimowania.
Pary lęgowe przechodzą pierzenie od maja do lipca podczas wodzenia piskląt. Okres przejściowej w tym czasie nielotności na skutek równoczesnej wymiany lotek trwa jeden miesiąc. Ptaki młodociane oraz część ptaków, które utraciły lęgi pierzą się w drugiej połowie maja i w czerwcu. Dużym pierzowiskiem gęgawy w Polsce jest obszar rozlewisk w ujściu Warty koło Słońska, do którego zlatują również gęsi z lęgowisk leżących w Czechosłowacji, Austri i południowych Niemiec oraz przede wszystkim z naszej populacji śląskiej..
Nie wszystkie gęgawy odlatują na pierzowiska i część pierzy się w miejscu gniazdowania.
Główne pierzowiska naszych gęsi z lęgowisk Wielkopolski i północy kraju leżą na wybrzeżach Morza Północnego w Danii, Holandii oraz na Gotlandii i Rugii. Część osobników po przepierzeniu powraca na miejsca lęgowe, aby następnie odlecieć na zimowiska.

Program „Ożywić pola – rok gęgawy” w Polsce południowo-wschodniej
Wieloletnia akcja Polskiego Związku Łowieckiego zakładania i prowadzenia w monokulturach rolniczych remiz przez dzieci szkolne z udziałem myśliwych oraz kadry nauczycielskiej wymaga dostosowania działań terenowych w zakresie relacji gęgawa – remizy polne.
Gęś gęgawa należy do ptaków pojawiających się w naszym regionie tylko wyjatkowo w pozalęgowym okresie wędrówek z możliwością sporadycznego napotkania zalatujących, zazwyczaj pojedynczych osobników i niekiedy małych grup. Nasze tereny nie stanowią obszaru lęgowisk tej gęsi, ale mają obszary podmokłych łąk, pastwisk, torfowisk, a także pól uprawnych, niekiedy z oczkami wodnymi i rowami. Są to miejsca, gdzie istnieje możliwość zatrzymywania się różnych gatunków przelotnych gęsi, co pozwala na zaznajomienie dzieci ogólnie z tego rodzaju ptakami.
W takiej sytuacji w ramach programu „Ożywić pola” należałoby podjąć następujące działania:
1. Zapoznać dzieci z biologią rozrodu, wymaganiami siedliskowymi i zachowaniami gęgawy w powiązaniu ze zwróceniem uwagi, że zniszczenia obszarów bagiennych i podmokłych, torfowisk oraz powszechna pseudomelioracja osuszająca ogromne obszary wraz z likwidacją dawniej licznych oczek śródpolnych i rozlewisk łąkowych jest bezpośrednią przyczyną drastycznego spadku liczebności tej jedynej gęsi lęgowej w Polsce.
2. W ramach zakładania i prowadzenia remiz w rozległych monokulturach rolniczych należałoby ukierunkować działania na bezwzględne zakładanie na ich obrzeżu w strefie ekotonu z otwartym terenem oczek wodnych i zapór na rowach.
Dzikie gęsi posiadają przewód pokarmowy o specyficznej budowie, przystosowany do trawienia dużych ilości objętościowego, małokalorycznego pokarmu roślinnego. Muszą regularnie często żerować. Przetrawienie tak dużych ilości masy trawiastej wymaga stałego dostępu do wody, stąd w cyklu żerowania niezbędne jest uzupełnianie w organiźmie jej zasobów poprzez regularne zlatywanie z żerowisk do wodopojów, zazwyczaj znacznie oddalonych od miejsc odpoczynku i żerowania na skutek braku śródpolnych oczek wodnych
i łąkowych rozlewisk.
Umiejętne, przemyślanie ulokowane oczko wodne na obrzeżu remizy położonej wśród otwartego krajobrazu monokultur rolniczych, gdzie najczęściej w okresie przelotów zatrzymują się gęsi, staje się „magnesem” przyciągającym żerujące ich stada i jest stałym wodopojem, umożliwiając równocześnie prowadzenie obserwacji.
Zakladanie oczek podniesie równocześnie bioróżnorodność tego wyizolowanego siedliska w monokulturach i przyczynia się do korzystania jako wodopój także dla innej zwierzyny oraz ptactwa polnego.
3. Przy okazji pobytu w terenie przy remizach można zainteresować dzieci zwróceniem uwagi na migrujące jesienią i wiosną klucze dużych ptaków wodnych, szczególnie łatwe do obserwacji nawet bez lornetki.
Lecące kluczem żurawie zawsze w kształcie odwrotnej litery V nieustannie nawołują pięknym klangorem i tu na naszych terenach przelatują licznie za dnia jesienią na poludnie.
Odlatujące na afrykańskie zimowiska bociany białe wędrują już od końca sierpnia w bezładnych, dużych stadach na południowy wschód.
Regularnie i to niekiedy licznie przelatują gęsi zbożowe (Anser fabalis) w szyku klucza odwrotnej litery V, albo skośnym szeregiem i są krzykliwe, wydając podobne do gęgania „gajak, gajak”. Rozpoznajemy je właśnie po tych charakterystycznych głosach bez potrzeby używania lornetki. Jako ciekawostka, jesienią przelatują one w naszym regionie z południowego wschodu na północny zachód, a wiosną odwrotnie. Kierunek przelotów wydawałoby się nietypowy jak na tę północno-syberyjską gęś. Otóż te gęsi zasiedlające tajgę
i tundrę lecą na zimowiska do zachodniej Europy wcześniej zlatując nad Morze Kaspijskie
i Czarne, a dopiero stamtąd lecą nad Środkową Europą do Francji i Holandii. Wiosną jest odwrotnie. Gęsi zbożowe szczególnie często zatrzymują się w dużych stadach na odpoczynek
i żerowanie na pola i też szukają wody do picia.
Znacznie rzadziej i nieregularnie przelatują pochodzące z Syberii gęsi białoczelne (Anser albifrons). Wędrują przeważnie wieczorami i nocą z kierunku wschodniego na zachód. Są hałaśliwe znamiennym trzysylabowym jakby piszczącym „kju - kju – kju”.
Gęsi gęgawe lecą najczęściej w kluczu odwrotnej litery V, rzadziej w skośnym szeregu i gęgają podobnie jak gęsi domowe.
Wyjątkowo ciekawie utrzymują szyk lotu perkozy dwuczube lecąc w układzie pionowego szeregu, zaś ostrygojady w poziomym szeregu.
Natomiast powszechnie znane nam kaczki krzyżówki przemieszczają się w łamanym, poziomym szeregu, którego fragmenty zachowują kształt odwróconwj litery V.
Przelatujące klucze gęsi, żurawi i innych ptaków można łatwo fotografować i potem je policzyć. Można urządzić konkurs z nagrodami kto najwięcej zauważył tych migrantów i udokumentował. A może trafią się przelatujące gęsi gęgawy ?

-------------------
Opracowanie Józef Ciosek na podstawie własnych obserwacji terenowych i w oparciu o literaturę:
J.Ciosek „Rzadkie ptaki stwierdzone w dolinie rzeki Mrowli w latach 1973-2013”, Ptaki Podkarpacia, Arboretum i Zakład Fizjografii w Bolestraszycach, 2015 r.
J.Ciosek „Rzadkie ptaki obserwowane w dolinie rzeki Osiny w latach 1979-2014”, Ptaki Podkarpacia, Arboretum i Zakład Fizjografii w Bolestraszycach, 2015 r.
B.Ferens, J.Wasilewski „Fauna słodkowodna Polski – Ptaki”, PWN Warszawa-Poznań, 1977 r.
A.Haber, T.Paslawski „Gospodarstwo łowieckie”,PWN Warszawa, 1975 r.
J.Krupka (red.) „Łowiectwo”, PWRiL Warszawa, 1989 r.
A.Kruszewicz, H.Okarma „Zwierzęta chronione – podrecznik dla mysliwych”, Oficyna Wydawnicza Forest, Warszawa 2016 r.
E.Rutschke „Die Wildganse Europas”, VEB, Berlin 1987 r.
J.Sokołowski „Ptaki ziem polskich”, PWN Warszawa 1958 r.
L.Svensson, P.Grant „Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego”, Multico Warszawa 2012 r.
W.Taczanowski „Ptaki krajowe”(reprint), Lubelskie Towarzystwo Ornitologiczne, Lublin 2012 r.
L.Tomiałojć, T.Stawarczyk „Awifauna Polski – rozmieszczenie, liczebność i zmiany”,Pro-Natura, Wrocław 2003 r.